Antropologia
Fizyczna

Ludy ugro-fińskie - antropologia fizyczna

Ten artykuł jest tylko wstępnym, przeglądowym zarysem antropologii fizycznej ludów ugro-fińskich. Docelowo przynajmniej dla największych z nich powstaną osobne artykuły, z podziałami tych ludów na podgrupy regionalne. 

Oparty jest o opracowanie, z 2014 roku, estońskiej antropolog L. Heapost ^[3], która z kolei oparła się w niej na badaniach najbardziej znanej, współczesnej antropolog zajmującej się ludami ugro-fińskimi Karin Mark.

K.Mark materiały do swej pracy zbierała od lat 50 do 80, ale nie zdążyła ich już wydać w całości przed swoją śmiercią. Część danych była publikowana we wcześniejszych pracach tej autorki, np. z dwóch z nich brałem mapy^[4,5]. Materiał opracowany przez K. Mark zawiera dane dla 12 651 mężczyzn - przedstawicieli ludów ugro-fińskich, jak też jako materiał porównawczy  pobliskich ludów tureckich (Czuwasze, Baszkirzy i Tatarzy) oraz indoeuropejskich (Rosjanie z Powołża i Uralu, oraz Szwedzi z Finlandii).

Szczególnie ciekawe są dane o obecnie zanikajacych ludach fińskich z rejonu Ingrii (rejon przy granicy estońsko-rosyjskiej) takich jak Iżorowie (Izhorians), Ingrowie czyli Finowie Ingermanlandzcy (Ingrians) i Wotowie (Votes) - zobacz też tutaj. Którzy gdy badała ich K. Mark byli już zmieszaniu z Iżorami, dlatego są oznaczeni jako Wotowie-Iżorowie.

Ja dołożyłem do poniższych zestawień dane na temat grup etnicznych obecnie niemal zasymilowanych - należący do ludów ugro-fińskich Liwowie (Livonians) z północnej Kurlandii ^[2], jak i już aktualnie nie istniejących jako osobna narodowość - tzw. Kurowie (Curonians) z Mierzei Kurońskiej (Kursenieki), ostatni zgermanizowani potomkowie tego plemienia (zaliczanego różnie, albo do Bałtów albo do Ugrofinów) zamieszkującego w średniowieczu zachodnią Kurlandię i zachodnią Żmudź, po wojnie wysiedleni lub wyemigrowali do Niemiec. Ponadto dla porównania dołożyłem jeszcze dane dla północnych Łotyszy i Rosjan z pogranicza z Łotwą (Ostrow) ^[6].

Autorzy, których prace wykorzystałem nie przeprowadzili wielocechowych analiz statystycznych dla badanych przez siebie populacji przy wykorzystaniu nowoczesnych metod grupowania danych takich jak PCA czy dendrogramy, więc na pewno uzupełnię ich materiały w tym względzie. Poza tym byłem ciekawy jak się zgrupują te populacje i czy będzie to podział zgodny z ich rozmieszczeniem geograficznym, historią etniczną, klasyczną typologią antropologiczną, jak i współczesną genetyką (autosomalną czy Y-DNA).

Przykład 1. Heapost L., Mark. K., Soome-ugri rahvaste fuusine antropoloogia, 2014

Mapa populacji które były badane, dla tych, które miały wiele próbek, używałem wartości zsumowanych dla całych grup etnicznych.

kliknij obrazek, aby powiększyć

 

Najważniejsze wymiary, wskaźniki i cechy opisowe

Wskaźniki i wymiary

	wzrost cm	wskaźnik główny	wielkość* głowy mm	szerokość czoła mm	szer. twarzy mm	szer. żuchwy mm	wsk. twarzy (mierzony od brwi)	wsk. twarzy	wsk. nosowy (mierzony od brwi)	wsk. nosowy
Estończycy	173,2	80,9	350,9	111,1	143,3	110,8	88,9	85,7	62,5	67,8
Wotowie-Iżorcy (Votes - Izhorians)	164,8	82,6	338,8	107,1	140,5	109,3	90,7	87,5	62,9	68,2
Iżorcy (Izhorians)	167,2	82,7	341,3	107,5	141,6	110,9	90,3	87,1	63,9	69,2
Ingrianie (ingrians)	167,8	82,7	340,7	108,4	141,3	109,8	89,1	85,9	62	67,3
Finowie	172,9	80,1	348,3	110,2	141,1	109,3	90,4	87,2	64,1	69,4
Finowie płn-wsch.	169,3	82,9	348,3	112,4	143	111,8	85,2	82	66,8	72,1
Karelowie	165,7	81,1	341,6	108,7	140,3	109,8	89,1	85,9	64,6	69,9
Wepsowie	163,9	81,3	341,3	108,7	141,2	109,8	88,5	85,3	64,2	69,5
Lapończycy fińscy (Finland Saami)	160,8	83,1	343,8	108,7	141,5	109,2	84	80,8	66,8	72,1
Lapończycy płw. Komi (Komi Saami)	158,2	82,2	340,7	106,2	140,6	107,4	84,3	81,1	67,6	72,9
Mordwini Erzja	167,7	79,4	343,8	107,2	139,8	109,2	90,5	87,3	65,3	70,6
Mordwini Moksza	166,3	78,6	342,6	105,3	139,1	108,3	90,4	87,2	65,9	71,2
Mordwini Terjuhan	170,2	80,5	342,1	106,9	139,7	109,6	91	87,8	62,8	68,1
Mordwini Karatai	164	79,9	339,9	105,4	136,9	107,9	91,7	88,5	64,3	69,6
Mari	162,3	81,1	340	105,8	139,5	109,5	90,5	87,3	62,8	68,1
Udmurci	162,5	80,7	338,4	105,7	140,2	109,4	89,8	86,6	64,3	69,6
Udmurci Besserman	161,6	80,4	340,1	105,5	139,9	110,8	90,7	87,5	62,9	68,2
Komi-Permiacy	162,9	81,2	338,9	106,8	139,8	109,6	89,8	86,6	64,1	69,4
Komi-Zyrianie	164,7	81,5	343,1	108,6	141,3	110,2	89,4	86,2	63,6	68,9
Mansowie	160,5	80,4	342,9	109,4	143,3	112,2	87,6	84,4	65,1	70,4
Chantowie	157,7	79,9	342,1	108,7	141,7	110,1	88,7	85,5	64,8	70,1
Szwedzi fińscy	174,7	78,9	350,5	110,8	141,6	109,9	91,4	88,2	61,8	67,1
Rosjanie z Powołża-Uralu	166	80,6	341,8	106,7	139,3	108,3	90,3	87,1	64,5	69,8
Czuwasze (Chuvash)	165,1	81,1	341,7	107,1	140,6	110,6	91,4	88,2	63,6	68,9
Tatarzy	165,2	80	344,6	106,9	141,3	109,7	89,8	86,6	63,7	69
Baszkirzy	163,5	79,9	343,2	107,2	141,5	109,5	91	87,8	64,3	69,6
Liwowie (Livonians)	172,3	81,1	348,9	106,6	143,9	109,5	88,4	85,4	62,1	67,5
Łotysze (Limbazi)	170,7	82	348	106,8	142,4	110,3	88,2	84,83	63,7	70,1
Rosjanie płn-zach (Ostrow)	167,8	81,9	343,8	107	142,6	110,6	87,2	84,5	66	71,9
Kurowie (Curonians)	168,2	82,6	340,2	105	143,3	108,6	87,8	85	64,1	68,9

 * wielkość głowy = długość w mm + szerokość w mm

 

 Przykłady 2-3. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

Wskaźnik główny ludów ugrofińskich i sąsiadów

Wskaźnik twarzowy (mierzony od brwi)

 

Przykłady 4-6. Mark K., Antropologija pribaltijsko-finskich narodov, 1975

Wysokość twarzy (mierzona od brwi)

 

Wysokość nosa (mierzona według techniki Martina, a nie od brwi)

 Wzrost (stan na lata '50-'70)

 

Cechy opisowe

zobacz "Uwagi do danych w tabeli" wyżej
cecha:	kolor oczu %				kolor włosów % (bez włosów rudych)						osobno włosy rude
stopnie skali:	0 jasne	1 mieszane	2 ciemne	średnia 0-2	0 jasne blond	1 blond	2 ciemne blond	3 brązowe	4 ciemne brązowe i czarne	średnia 0-4	% średni	zakresy %
Estończycy	66	31	3	0,37	2,2	4,4	27,9	51,5	14	2,71	0,2	0-1,1
Wotowie-Iżorcy (Votes-Izhorians)	66,7	27	6,3	0,4	0	2,4	24,4	58,6	14,6	2,85	0	-
Iżorcy (Izhorians)	73	25	2	0,29	2,2	1,1	20,4	47,3	29	3	0	-
Ingrianie (Ingrians)	62,7	35,3	2	0,39	0	2,5	20	62,5	15	2,9	0	-
Finowie	69	29	2	0,33	3,6	4,9	21,7	47	22,8	2,8	0,5	0-2,6
Finowie płn-wsch.	71,6	24,9	3,5	0,32	1,7	3,1	21,2	55,7	18,3	2,86	2	0,7-3,5
Karelowie	59,3	35,6	5,1	0,46	0,6	0,6	24,5	54,2	20,1	2,92	0	-
Wepsowie	53,7	38,9	7,4	0,54	3,9	1,9	14,4	42,3	37,5	3,08	0	-
Lapończycy	35,3	51,3	13,4	0,78	0	0,6	9,7	42,4	47,3	3,36	0	-
Mordwini Erzja	54,8	37,7	7,5	0,53	0,5	1,3	18,1	46,6	33,5	3,11	0,5	0-2
Mordwini Moksza	39,7	49,9	10,4	0,71	0,2	1,7	14,1	47,3	36,7	3,18	0,3	0-2,1
Mordwini Terjuhan	55,8	32,7	11,5	0,56	0	3,1	18,7	59,4	18,8	2,94	0	-
Mordwini Karatai	50,8	49,2	0	0,49	0	0	20,4	57,4	22,2	3,02	1,8	1,8
Mari	27,6	52,3	20,1	0,92	0	0,2	7,4	38,7	53,7	3,46	0,8	0-2,5
Udmurci	28,4	47,7	23,9	0,95	0,9	1,5	14,3	37,3	46	3,26	4	1-7,3
Udmurci Besserman	30,4	48,6	21	0,91	1,6	0	12,1	37,9	48,4	3,31	1,6	1,4-1,9
Komi-Permiacy	38,3	46,5	15,2	0,77	0,7	2,6	11,2	46,8	38,7	3,2	1,8	1-2,4
Komi-Zyrianie	45,9	44,7	9,4	0,64	1,2	1,2	16,1	51,7	29,8	3,08	0,9	0-2,1
Mansowie	6,7	58,6	34,7	1,28	0	0	2,7	27,4	69,9	3,67	0	-
Chantowie	3,3	54,3	42,4	1,39	0	0	2,2	22,2	75,6	3,73	0	-
Szwedzi fińscy	64,9	31,2	3,9	0,39	0,8	2	18,5	54,4	24,3	2,99	1,4	0-2,9
Rosjanie z Powołża-Uralu	45,1	47,4	7,5	0,62	0,2	1,1	11,9	47,5	39,3	3,25	0,7	0-2,8
Czuwasze (Chuvash)	16,7	54,3	29	1,12	0	0,4	4,3	30,1	65,2	3,6	1,5	0-2,2
Tatarzy	18,3	51,2	30,5	1,12	0	0	4,5	27,7	67,8	3,63	0,8	0-2,4
Baszkirzy	9,2	49,6	41,2	1,32	0	0,3	0,3	16,7	82,7	3,82	0,6	0-2,6
Liwowie (Livonians)	66,3	31,3	2,4	0,36	0	1,9	13,2	41,5	43,4	3,26	0	-
Kurowie (Curonians)	54,8	42,4	3	0,48	5	15	50	30	0	2,05	0	-
Łotysze północni (Limbazi)	55,3	39	5,7	0,5	3,2	6,3	24,3	42	24,2	2,78	0	-
Rosjanie płn-zach (Ostrow)	67	29	4	0,37	8,1	14,3	26,5	35,8	15,3	2,36	0	-

 Uwagi:

• Kolory w kolumnach są tylko dla lepszej orientacji. Proszę się nimi nie sugerować:)
• Jeśli chodzi o włosy brązowe, to Mark określiła tak te ze skali Fischera, o odcieniach 6,7,8. Wielu antropologów za włosy ciemnoblond uznaje odcień 8, a nawet 7. Ogólnie znacznie lepszą jest skala Fischera-Sallera, ale tu jej nie użyto.
• Odcienie blond przeważają jedynie u Kurów (70%). Jest to najwyższy odsetek gdziekolwiek! Ale trzeba zaznaczyć że ich próba była nieliczna (zaledwie 33 osoby). Z drugiej strony Kurowie żyjąc jako izolowana (do drugiej wojny światowej) i nieliczna populacja na Mierzei Kurońskiej byli ze sobą zapewne mocno spokrewnieni, wiec raczej te wyniki są reprezentatywne. Ale wynika to z z silnego "inbreeding".
• Włosy rude to tylko odcienie 1-3 ze skali Fischera. Najwięcej ich występuje u Udmurtów (średnio 4%, lokalnie do 7%). Myślę że gdyby użyć tu skali Fischera-Sallera, gdzie odcieni rudych jest sześć, odsetek włosów rudych byłby u nich wyższy. Ale i tak ten procent rudych włosów u Udmurtów jest najwyższy w całej Europie Środkowej i Wschodniej.

Przykłady 7-8. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

Kolor oczu według średnich wartości (mniejsze = jaśniejsze)

 

Kolor włosów według średnich wartości (mniejsze = jaśniejsze)

 PCA na podstawie średnich wartości koloru oczu i włosów (bez rudych)

 

Podaję stopnie tylko dla zakresów 1 i 3, zakres 2 jest zawsze pośredni oczywiście.

cecha:	gęstość zarostu	łuki brwiowe	pochylenie czoła	profil poziomy twarzy		wystawanie kości policzkowych		profil górnej wargi	podbródek
stopnie skali:	1 b. rzadki 5 b. gęsty	1 słabe 4 silne	1 silne 3 słabe	1 płaski  3 ostry	% płaskiego profilu twarzy	1 słabe 3 silne	% silnie wystających	1 wydatny 3 cofnięty	1 cofnięty 3 wydatny
Estończycy	3,25	1,82	2,58	2,34	4,6	1,39	4,9	2,46	2,63
Wotowie-Iżorcy (Votes-Izhorians)	3,47	1,81	2,25	2,59	1,6	1,43	6,3	2,27	2,67
Iżorcy (Izhorians)	3,26	1,7	2,28	2,35	0	1,55	8	2,34	2,75
Ingrianie (Ingrians)	3,24	1,82	2,39	2,59	0	1,53	3,9	2,51	2,51
Finowie	3,3	1,63	2,74	2,54	3,4	1,35	2,6	2,44	2,66
Finowie płn-wsch.	2,8	1,85	2,81	2,45	3	1,64	12,4	2,29	2,71
Karelowie	3,22	1,68	2,47	2,68	1,5	1,46	2,4	2,19	2,5
Wepsowie	3,05	1,82	2,51	2,47	3,7	1,49	1,8	2,3	2,44
Lapończycy fińscy (Finland Saami)	2,97	1,58	2,7	2,22	4,5	1,88	13,9	2,34	2,53
Lapończycy płw. Komi (Komi Saami)	2,71	1,57	2,49	2,22	3,2	2,03	17,5	2,24	2,46
Mordwini Erzja	3,22	2,01	2,44	2,66	1,5	1,3	1,5	2,18	2,36
Mordwini Moksza	2,91	1,82	2,41	2,46	3,1	1,36	1,3	2	2,11
Mordwini Terjuhan	2,97	2,1	2,62	2,73	1,9	1,13	0	2,44	2,28
Mordwini Karatai	3,31	1,89	2,57	2,66	1,5	1,35	0	2	2,23
Mari	2,54	1,89	2,56	2,32	7,7	1,49	6,1	1,86	2,04
Udmurci	2,96	1,69	2,48	2,45	6,8	1,73	12,8	1,92	2,3
Udmurci Besserman	2,69	1,8	2,51	2,56	7,3	1,34	2,9	2,21	2,1
Komi-Permiacy	3,08	1,65	2,44	2,57	2,8	1,67	9,7	1,95	2,43
Komi-Zyrianie	2,94	1,76	2,57	2,39	4,7	1,59	9,4	2,06	2,37
Mansowie	2,49	1,92	2,31	1,79	33,3	1,96	26,7	1,52	2,17
Chantowie	2,19	1,84	2,35	1,73	35,9	1,9	18,5	1,62	2,01
Szwedzi fińscy	3,62	1,76	2,68	2,65	0,5	1,26	1,2	2,62	2,6
Rosjanie z Powołża-Uralu	3,21	1,87	2,49	2,76	0,3	1,28	0,8	2,22	2,36
Czuwasze (Chuvash)	2,79	1,78	2,38	2,31	6,9	1,77	17	1,95	2,37
Tatarzy	2,97	1,83	2,47	2,54	2,8	1,4	5,4	2,16	2,41
Baszkirzy	2,66	1,68	2,46	2,45	3	1,53	7,4	2,03	2,29
Liwowie (Livonians)	3,65	1,95	2,2	2,06	0	1,87	1,2	2,3	2,2
Łotysze pólnocni (Limbazi)	3,35	1,82	2,19	2,51	0	1,71	3,8	2,47	2,38
Rosjanie płn-zach (Ostrow)	3,21	1,62	2,21	2,6	0	1,62	0	2,22	2,61
Kurowie (Curonians)	3,86	-	-	-	-	-	-	-	-

 

Przykłady 9-12. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

Gęstość zarostu (niższe wartości - rzadszy)

 

Profil poziomy twarzy (niższe wartości bardziej spłaszczony)

 

Wystawanie kości policzkowych (mniejsze wartości, mniej wystające)

 

Profil górnej wargi (mniejsze wartości - bardziej wystajacy)

 

 Podaję stopnie tylko dla zakresów 1 i 3, zakres 2 jest zawsze pośredni oczywiście.

cecha:	położenie     szpary ocznej		szerokość szpary ocznej		fałda powiekowa wewnętrzna		fałda mongolska
stopnie skali:	1 opuszczona w dół 2 pozioma 3 skośna w górę	% skośnej w gorę	1 wąska 3 szeroka	% wąskiej	0 brak  3 b. silna	% braku tej fałdy w ogóle	% braku tej fałdy w ogóle
Estończycy	2,2	28,6	1,93	26,4	1,36	14,5	97,7
Wotowie-Iżorcy (Votes-Izhorians)	2,29	33,3	1,67	42,9	0,97	31,7	98,4
Iżorcy (Izhorians)	2,16	23	1,77	30	1,45	14	98
Ingrianie (Ingrians)	2,24	29,4	1,88	25,5	1	29,4	100
Finowie	2,15	25,7	1,93	29	1,35	16,2	98,1
Finowie płn-wsch.	2,19	26,4	1,95	24,5	1,34	18,9	96,5
Karelowie	2,14	21,8	1,79	33,5	1,24	21,3	98,2
Wepsowie	2,15	27,8	1,82	31,5	1,34	13,9	98,2
Lapończycy fińscy (Finland Saami)	2,43	46,3	1,7	38,8	1,28	22,9	93
Lapończycy płw. Komi (Komi Saami)	2,52	52,4	1,76	33,3	1,1	31,7	95,2
Mordwini Erzja	2,15	24,3	1,94	19,2	1,32	16,3	94,9
Mordwini Moksza	2,17	24,4	1,89	24,2	1,13	30,3	92,6
Mordwini Terjuhan	2,15	23,1	2	21,1	1,08	23,1	98,1
Mordwini Karatai	2,25	33,9	1,92	23,1	1,2	21,6	90,8
Mari	2,25	31,4	1,73	33,8	1,58	10,3	86,3
Udmurci	2,33	37	1,82	29,9	1,44	14,9	91,1
Udmurci Besserman	2,25	34,1	1,75	33,3	1,45	9,4	96,4
Komi-Permiacy	2,24	28,9	1,76	33,4	1,53	12,1	97,2
Komi-Zyrianie	2,21	27,3	1,85	27,9	1,45	14,1	95,7
Mansowie	2,56	56	1,67	41,3	1,8	8	81,4
Chantowie	2,57	63,1	1,52	50	1,89	5,4	82,6
Szwedzi fińscy	2,12	22,7	2,02	21,2	1,29	17,1	98,3
Rosjanie z Powołża-Uralu	2,14	21,4	2	18,5	1,21	20,7	98
Czuwasze (Chuvash)	2,23	30,8	1,78	32,2	1,51	11,6	87,7
Tatarzy	2,33	37,6	1,94	23,3	1,37	14,9	87,3
Baszkirzy	2,24	30,3	1,63	44,7	1,7	5,7	89,1
Liwowie (Livonians)	2,29	29,8	1,77	22,6	0,88	40,8	99*
Łotysze północni (Limbazi)	2,3	31,4	1,99	11,4	0,9	15,2	99*
Rosjanie płn-zach (Ostrow)	2,14	18	2,21	5	0,78	39	99* * trzy ostatnie szacunkowo

 

Przykład 13. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

Położenie szpary ocznej (większa wartość, bardziej ukośna)

 

Podaję stopnie tylko dla zakresów 1 i 3, zakres 2 jest zawsze pośredni oczywiście.

cecha:	profil nosa					wysokość nasady nosa	spłaszczenie nosa		koniuszek nosa	nachylenie otworów nosowych względem siebie		kształt otworów nosowych
stopnie skali:	1 wklęsły %	2 prosty %	3 falisty %	4 wypukły %	wartość średnia	1 niska 3 wysoka	1 płaski 3 wystający	% przypłaszczonego	1 zadarty 3 opuszczony	1 prawie prostopadłe  3 prawie równoległe	% prawie prostopadłych	1 okrągłe 2 trójkatne 3 owalne
Estończycy	15,2	47,9	28,1	8,8	2,31	2,54	2,61	0,9	1,67	2,6	0,6	2,75
Wotowie-Iżorcy (Votes-Izhorians)	14,3	42,9	34,9	7,9	2,36	2,54	2,63	3,2	1,87	2,44	0	2,67
Iżorcy (Izhorians)	26	45	27	2	2,05	2,49	2,65	1	1,54	2,39	0	2,69
Ingrianie (Ingrians)	9,8	39,2	41,2	9,8	2,51	2,61	2,78	0	1,86	2,49	0	2,86
Finowie	17,7	50	22,3	10	2,25	2,48	2,63	1,8	1,67	2,51	1,5	2,7
Finowie płn-wsch.	23,2	46,1	24,8	5,9	2,13	2,69	2,44	2,7	1,66	2,48	1,3	2,79
Karelowie	20,4	53	19,7	6,9	2,13	2,29	2,57	1,2	1,61	2,52	1,5	2,72
Wepsowie	25,9	38	26,8	9,3	2,2	2,31	2,6	1,9	1,61	2,42	4,6	2,64
Lapończycy fińscy (Finland's Saami)	29,3	43,8	21,4	5,5	2,03	2,34	2,44	3	1,71	2,49	2	2,72
Lapończycy płw. Komi (Komi's Saami)	36,5	39,7	22,2	1,6	1,89	2,41	2,48	6,3	1,73	2,54	1,6	2,74
Mordwini Erzja	15,6	46,1	27,5	10,8	2,34	2,7	2,7	1,3	1,63	2,55	2,3	2,73
Mordwini Moksza	13,6	52,6	26,9	6,9	2,27	2,72	2,5	2	1,64	2,46	2,1	2,53
Mordwini Terjuhan	3,8	46,2	42,3	7,7	2,54	2,77	2,81	0	1,65	2,31	3,9	2,27
Mordwini Karatai	16,9	33,8	38,5	10,8	2,43	2,63	2,58	0	1,49	2,54	0	2,74
Mari	15,5	45,7	31,4	7,4	2,31	2,51	2,42	5,1	1,7	2,4	6,5	2,66
Udmurci	15	46,5	30,3	8,2	2,32	2,58	2,57	3,9	1,65	2,44	6,7	2,74
Udmurci Besserman	13	53,6	25,4	8	2,28	2,58	2,48	8	1,61	2,58	1,5	2,91
Komi-Permiacy	20,3	49,3	25,9	4,5	2,15	2,34	2,44	5,6	1,51	2,58	2,4	2,73
Komi-Zyrianie	22,2	44,1	28,7	4,9	2,16	2,5	2,48	2,7	1,59	2,61	1,2	2,84
Mansowie	37,4	32	29,3	1,3	1,95	1,75	1,99	21,3	1,52	1,99	18,7	2,57
Chantowie	38	34,8	27,2	0	1,89	1,75	2,05	19,6	1,57	2,03	22,8	2,39
Szwedzi fińscy	15,4	51,5	26,2	16,9	2,65	2,66	2,76	0,7	1,62	2,7	0,5	2,81
Rosjanie z Powołża-Uralu	15,8	47,9	26,8	9,5	2,3	2,76	2,69	1,1	1,66	2,53	2,1	2,72
Czuwasze (Chuvash)	22,1	43,5	29	5,4	2,18	2,28	2,39	5,6	1,65	2,41	7,6	2,64
Tatarzy	16,1	54,2	20,9	8,8	2,22	2,59	2,57	2,8	1,67	2,46	4,2	2,74
Baszkirzy	16,7	57	20,4	5,9	2,16	2,35	2,42	5,5	1,67	2,39	6,2	2,7
Liwowie (Livonians)	9,5	50	22,6	17,9	2,49	2,23	2,38	0	1,74	2,3	0	2,45
Łotysze północni (Limbazi)	10,5	48,6	21,9	19	2,49	2,48	2,91	0	1,52	2,29	1	2,93
Rosjanie płn-zach (Ostrow)	19	49	17	15	2,28	2,5	2,87	0	1,49	2,21	1	2,94

 

Przykład 14. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

Spłaszczenie nosa (niższe wartości, bardziej spłaszczony)

Przykład 15. Mark K., Antropologija pribaltijsko-finskich narodov, 1975

Wysokość nasady nosa (niższa wartość - niższa nasada)

 

Wskaźnik mongoloidalności

Obliczany przez Mark na podstawie średnich wartości takich cech jak:

• profil poziomy twarzy
• położenie szpary ocznej
• wystawanie kości policzkowych
• gęstość zarostu
• fałda mongolska
• wysokość nasady nosa
• spłaszczenie nosa
• profil górnej wargi (chodzi o bardziej wystający profil tam gdzie domieszka mongoloidalna jest więsza)

Przykład 16. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

Wskaźnik mongoloidalności (wyższa wartość - większy)

Można jeszcze dodać że o domieszce odmiany żółtej świadczy też tendencja okrągłych  i prostopadle ułożonych do siebie otworów nosa.

Z kolei wąska szpara oczna i silna fałda powiekowa może, ale nie musi oznaczać takich wpływów.

 

Przykład 17. PCA na podstawie wartości 8 cech stanowiących Wskaźnik Mongoloidalności

Przykład 18. Zależność wartości spłaszczenia nosa, od stopnia gęstości zarostu (Generalized Linear Model)

Wybrałem te cechy gdyż nikt nie ma chyba wątpliwości że są od siebie w pełni niezależne. Ułożenie się populacji wzdłuż skośnej linii świadczy że wystąpiła bardzo duża zależność.

 

Konkluzje

Widać wyraźnie klinowe przejście od formacji zdecydowanie europeidalnej (zachodni Estończycy i zachodni Finowie/ Szwedzi fińscy) do formacji mieszanej europeidalno-mongoloidalnej (Mansowie i Chantowie). Wyjątkiem od tego schematu są niektóre grupy Mordwinów południowego Powołża. Trzeba tu podkreslić że Chantowie i Mansowie nie są w pełni przedstawicielami odmiany żółtej (góra 50%). Świadczy o tym zarówno ich fenotyp ukazujący mozaikowo cechy jednej i drugiej odmiany, jak i genetyka (patrz niżej).

 

Analiza wielocechowa na podstawie powyższych danych

Wszystkie cechy metryczne i opisowe użyte w analizie do pobrania w arkuszu. Jest oparta dla cech opisowych na wartościach średnich, za wyjątkiem procentu rudych włosów (który uznałem za ważny, szczególnie dla kilku ludów wschodnio-fińskich).

Ważne! W arkuszu są dane niestandaryzowane (żeby były czytelne). W analize je standaryzowałem. W analizie nie biorę też pod uwagę wskaźników twarzowego i nosowego według metody Martina, gdyż były obliczane szacunkowo.

• PCA na podstawie wskaźników (zawiera też Kurów) - kliknij aby zobaczyć
• PCA na podstawie wymiarów (zawiera też Kurów) - kliknij aby zobaczyć
• PCA na podstawie wskaźników i cech opisowych (bez Kurów) - kliknij aby zobaczyć

 

Przykład 19. PCA na podstawie cech opisowych

 

Przykład 20. Dendrogram według metryki odlegości Warda na podstawie wymiarów i cech opisowych

 

Przykład 21. PCA na podstawie wymiarów i cech opisowych

 

 Najlogiczniej zgrupowało populacje na wykresie zawierającym wszystkie cechy, bardzo podobnie na tym  na podstawie cech opisowych. Trochę gorzej na wykresie na bazie cech opisowych + wymiary, jak też cech opisowych + wskaźniki. Wykres na bazie wymiarów i wskaźników źle zgrupował Chantów i Mansów. Względnie wskazał na ich podobieństwo metryczne do Wepsów. Podobnie wykres na bazie samych wymiarów, albo samych wskaźników.

 

Genetyka

Na koniec dla porównania wykresy PCA na podstawie danych dla populacji z arkusza K23 MDLP z GEDMATCH ^[7,8]. Zawiera on dane na temat procentowej liczebności 23 komponentów regionalnych DNA autosomalnego dla sporej ilości populacji z Europy północno-wschodniej. Generalnie widać bardzo duże podobieństwo w rozmieszczeniu badanych populacji do wykresu na bazie wszystkich cech powyżej (wykres jest tylko obrócony wzdłuż osi Y). Według mnie świadczy to o tym, że najlepiej odzwierciedla on strukturę populacji.

Przykład 22. Analiza wielocechowa według domieszek regionalnych DNA autosomalnego, na podstawie arkusza MDLP K23b

Arkusz do pobrania z danymi do wykresu

 Procent domieszek pólnocno, środkowo i wschodnioazjatyckich z arkusza MDLP K23b

	Tungus-Altaic	East_Siberian	Arctic	Paleo_Siberian	Amerindian	South_Central_Asian	South_East_Asian	Mongoloid admixture summary
Latvian	0,06	0,34	0,33	0,15	0,56	1,9	0,25	3,59
Estonian	0,1	1,29	0,35	0,39	0,5	1,21	0,31	4,15
Russian-North-West	0,43	1,3	0,27	0,32	0,44	2,19	0,22	5,17
Finn_West	0,43	2,69	0,77	0,3	0,5	2,84	0,31	7,84
Russian_Meshtchyora	0,59	1,95	0,57	0,42	0,58	3,8	0,27	8,18
Finnish_FIN	0,24	5,46	0,62	0,42	0,4	1,09	0,15	8,38
Finn	0,13	5,72	0,63	0,81	0,43	1,38	0,3	9,4
Vepsa	0,18	6,68	0,58	0,42	0,54	0,84	0,49	9,73
Finnish-East	0,57	6,26	0,33	0,92	0,38	1,17	0,12	9,75
Finn_East	0,58	6,15	0,15	0,83	0,6	1,55	0,16	10,02
Mordovian	0,9	3,39	1,03	0,95	0,73	2,87	0,6	10,47
Karelian	0,62	6,45	0,61	0,34	0,55	1,88	0,28	10,73
Erzya	1,19	4,2	1,12	1,08	0,77	3,96	0,38	12,7
Moksha	1,17	3,38	1,5	0,96	0,47	4,93	0,99	13,4
Russian-Ural	1,33	7,52	1,03	1,04	0,5	2,41	0,31	14,14
Saami_Kola	0,95	12,91	0,42	1	0,28	0,69	0,31	16,56
Tatar_Kryashen	4,6	8,75	0,34	0,09	0,34	2,13	0,92	17,17
Komi	1,75	11,88	0,82	0,77	0,45	2,64	0,46	18,77
Tatar_Mishar	3,2	8,15	0,71	0,06	0,58	6,56	0,37	19,63
Tatar-Mishar	6,06	6,2	0,43	0,35	0,91	5,45	2,91	22,31
Saami_Finland	1,99	17,81	1,41	0,47	0,39	0,45	0,3	22,82
Udmurd	1,47	13,47	1,34	0,63	1,13	4,08	0,98	23,1
Tatar	5,39	9,52	1,33	0,62	0,43	5,07	1,32	23,68
Tatar-Kazan	6,49	6,72	0,76	0,54	1,35	5,79	2,24	23,89
Saami	2,52	18,84	0,75	0,74	0,15	1,07	0,51	24,58
Chuvashs	5,63	13,7	1,34	2,23	0,62	5,35	1,19	30,06
Mari	4,29	20,25	1,08	1,95	0,64	2,64	0,62	31,47
Bashkir	11,2	14,81	1,68	0,89	1,16	6,98	3	39,72
Chuvash	4,63	14,55	0,6	1,26	0,47	2,55	0,58	39,72
Mansi	1,03	39,89	0,9	0,99	0,67	0,4	1,01	44,89
Khant	0,14	46,63	0,69	0,77	0,09	0,06	0,43	48,81

 

Dla porównania wartości tzw. wskaźnika mongoloidalnosci (patrz wyżej) i wskaźnik pigmentacji (zsumowane wartości jasnych oczu i włosów).

Przykład 23. Heapost L., Mark. K., Soome-ugri rahvaste fuusine antropoloogia, 2014

 

Typologia antropologiczna

Rasy i typy populacyjne Europy północno-wschodniej według szkoły antropologii sowieckiej.

Rasa uralska - przejściowa między odmiana białą i żółtą. Charakteryzuje ją mieszana pigmentacja, względnie niski wzrost i duży odsetek wklęsłych i średnio szerokich nosów.

• Typ obski (Ob type) lub uralski (właściwy) -  względna przewaga ciemnej pigmentacji, wskaźnik główny pośredni, długość głowy niewielka, twarz względnie szeroka i krótka (ale jeszcze w zakresie średnio szerokim), duży odsetek wklęsłych nosów i średnio szerokich nosów. Przewaga cech mongoloidalnych nad europeidalnymi. Odpowiednik j typów mieszanych rasy wyżynnej (Q), głównie czuchoński (AQ) i  wyżynno-śródziemnomorski (EQ), jak też typy odmiany żołtej jak MQ i  LQ kierunku morfologiczno-porównawczego. Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami są Mansowie, Chantowie i ludy samojedzkie.
• Typ laponoidalny (Lapponoid type) - niski wzrost, pigmentacja mieszana, spory odsetek wklęsłych i średnio szerokich nosów, bardzo krótka twarz i krótkogłowość. Przewaga cech europeidalnych nad mongoloidalnymi. Odpowiednik mniej więcej rasy laponoidalnej (L) i frakcji laponoidalnej typu subnordycznego (AL). Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami są Saamowie (Lapończycy).
• Typ sublaponoidalny (Sublapponoid) lub wołżańsko-kamski (Volga-Kama type) - w porównaniu z poprzednim wyższy wzrost, głowa czasem mezocefaliczna, twarz dłuższa. Przewaga cech europeidalnych nad mongoloidalnymi. Odpowiednik mniej więcej typu sublaponoidalnego (EL). Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami są Mari, Udmurci i Komi-Permiacy.
• Typ suburalski (Sub-Uralian type) - słabsze cechy mongoloidalne niż u poprzedniego typu. Jaśniejsza pigmentacja, twarz wąska, wzrost wyższy.   Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami jest część Mordwinów Moksza. Odpowiednik to frakcja nordyczna typu czuchońskiego (AQ), względnie typ euroazjatycki (AZ).

Rasa białomorsko-bałtycka należy do odgałęzienia pólnocnych Europeidów, ma jednak według Mark  w przeciwieństwie do rasy atlanto-bałtyckiej niewielką domieszkę mongoloidalną. Charakteryzuje ją jasna pigmentacja.

• Typ wschodnio-bałtycki (East-Baltic type) - charakteryzuje go dość wysoki wskaźnik mezocefaliczny, na pograniczu brachycefalicznego, twarz względnie szeroka i krótka. Mniej więcej odpowiednik typu bałtyckiego (YL), oraz frakcji pośredniej i laponoidalnej typu subnordycznego (AL). Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami są Wepsowie. Spotyka się go tez we wschodniej Finlandii i wschodniej Estonii, na Łotwie, wśród Iżorów, Ingrian i Wotów, częściowo Karelów i Komi, oraz wśród graniczących z nimi Rosjan.
• Typ białomorski (White Sea - Baltic type) - niższa pośredniogłowość, węższa twarz i wyższy wzrost niż u poprzedniego typu.  Może odpowiada mu  typ teutoński (AY) i częściowo frakcja nordyczna typu czuchońskiego (AQ)? Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami są północni Komi, częściowo Karelowie i północni Rosjanie.

Rasa atlanto-bałtycka - również jasna pigmentacja, ale zupełnie brak wpływów mongoloidalnych. Nosy wklęsłe występują rzadko lub nawet rzadziej niż wypukłe, włosy są częściej faliste,  wzrost jest wysoki, głowa pośrednia, twarz względnie wąska.

• Typ skandynawski (Scandinavian type) - o powyższej charakterystyce. Odpowiednik rasy nordycznej (A), częściowo typu teutońskiego (AY). Spotykany w zachodniej i południowej Finlandii oraz w zachodniej Estonii.
• Typ zachodnio-bałtycki  (West-Baltic type) - o względnie szerszej twarzy i krótszej głowie. Odpowiednik  typu teutońskiego (AY), frakcji nordycznej typu północno-zachodniego (AE), może tej frakcji nordycznej typu subnordycznego (AL). Spotykany w zachodniej Estonii, na Łotwie, wśród Liwów i Kurów.
• Typ surski (Sura type) - ciemniej pigmentowany, twarz wąska ale krótsza, wzrost trochę niższy niż w typie skandynawskim.  Odpowiedni typu północno-zachodniego (AE), może też (YE)?  Najbardziej charakterystycznymi przedstawicielami są Mordwini Erzja.

Rasa środkowoeuropejska. Pośrednia między północnymi, a południowymi europeidami z Europy środkowo-wschodniej. Zawiera jeszcze typy alpejski, karpacki, pontyjski.

• typ pólnocno-pontyjski - pigmentacja dość ciemna, wzrost średni lub wyższy,  twarz wąska, dość często włosy faliste. Odpowiedni typu północno-zachodniego (AE). Spotykany u Mordwinów i Rosjan z Powołża.

Przykład 24. Mapa ras i typów według K.Mark

Według polskiej szkoły morfologiczno-porównawczej mogę tylko szacunkowo określić na podstawie średnich i rozkładów cech następujące średnie typy populacyjne / formacje antropologiczne:

• Estończycy - na zachodzie dość sporo rasy nordycznej (A), typu północno-zachodniego (AE) i typu teutońskiego (AY), bardziej na wschodzie więcej typu bałtyckiego (YL), zapewne też mały udział typu czuchońskiego (AQ) i subnordycznego (AL). Według Mark reprezentują populacyjny typ zachodnio-bałtycki  rasy atlanto-bałtyckiej na zachodzie kraju, jak tez typ skandynawski tej rasy. Na wschodzie Estonii przeważa typ wschodnio-bałtycki rasy bałtycko-białomorskiej.
• Liwowie - w porównaniu z Estończykami mają dużo więcej brązowych i ciemnych włosów (łącznie prawie 85%) przy jasnych oczach przeważnie, zarost jest gęstszy, fałda powiekowa mniejsza. Według mnie przewaga frakcji nordycznej typu północno-zachodniego (AE). Cechy opisowe nie są w pełni porównywalne, bo zbierane przez innych autorów, więc ograniczam się tylko do podstawowych tutaj. Według Vitova reprezentują populacyjny typ zachodnio-bałtycki rasy atlanto-bałtyckiej.
• Kurowie - tu prawie nie było oprócz pigmentacji i owłosienia cech opisowych podanych. Najjaśniejsze włosy ze wszystkich badanych populacji, być może przewaga typu teutońskiego (AY), ze zbliżaniem się do typu subnordycznego (AL) we fakcji nordycznej. Według Vitova populacyjny typ zachodnio-bałtycki rasy atlanto-bałtyckiej.
• Rosjanie z Ostrowa (pólnocny-zachód) - zbliżają się do Kurów w procencie jasnych włosów (48%), ale średnio szeroki nos (72) i twarz już prawie szeroka (84.5) wskazują że przeważa typ bałtycki (YL), z domieszką typu teutońskiego (AY). Bardzo niski odsetek cech "wschodnich" przemawia przeciwko występowaniu większej domieszki typu czuchońskiego (AQ).
• Ingrowie, Iżorcy, Wotowie-Iżorcy - w porówaniu z Estończykami więcej typu (AL) i bałtyckiego (YL) - wskaźnik główny zbliża się do 83, wskaźnik nosowy do 68/69, czuchońskiego (AQ) praktycznie wcale (brak lub prawie nie ma płaskiego profilu twarzy, mniej fałdy mongolskiej i silnej fałdy powiekowej). Według Mark przedstawiciele populacyjnego typu wschodnio-bałtyckiego rasy bałtycko-białomorskiej..
• Finowie, w porównaniu z Estończykami zapewne więcej typu czuchońskiego (AQ), wskaźnik nosa zbliża się do 70. Przy wskaźniku głównym 80 i twarzy węższej. Według Mark na zachodzi przeważa typ skandynawski rasy atlanto-bałtyckiej, na wschodzie typ wschodnio-bałtycki rasy białomorsko-bałtyckiej.
• Finowie północno-wschodni - zdecydowana przewaga typów bałtyckego (YL) i subnordycznego we frakcji laponoidalnej (AL), twarz szeroka (82), nos średnio szeroki (72), głowa 82.9, dużo jasnej pigmentacji. Według Mark przedstawiciele typu wschodnio-bałtyckiego rasy bałtycko-białomorskiej.
• Lapończycy fińscy - występuje rasa laponoidalna (L) w wariancie europejskim, ale nie przeważa, na pewno jest to typ subnordyczny (AL) we frakcji laponoidalnej (stosunkowo mało ciemnej pigmentacji). Zapewne jest sporo typu bałtyckiego (YL). Według Mark przedstawiciele populacyjnego typu laponoidalnego rasy uralskiej.
• Lapończycy rosyjscy z płw.Komi - wskaźnik główny 82,2 wskazuje że przeważa typ bałtycki (YL) w porównaniu do poprzedników. Występują też jednak większe domieszki rasy laponoidalnej (L) -  więcej spłaszczonego nosa i wystających kości policzkowych.
• Mordwini - podzieleni na kilka grup regionalnych. Mamy tu chyba mieszankę typu pólnocno-zachodniego (AE) i może nawet atlantyckiego (YE), z czuchońskim (AQ) i chyba nawet euroazjatyckim (AZ). Np u Mordwinów Erzja mamy połączenia niskiego wskaźnika głównego (79.4), twarzy dośc wąskiej (87.3), nosa średnio szerokiego (70.6), przy twarzy bardziej wyprofilowanej niż u Estończyków, mniej wystających kościach policzkowych, wyższej nasadzie nosa, trochę mniejszej fałdzie powiekowej, ale liczniejszej mongolskiej, jak tez trochę niższych wartościach takich cech profil górnej wargi, nachylenie i kształt otworów nosowych, co wskazuje na lekką domieszkę odmiany żółtej. Mordwini Terjuhan to przewaga typu (AE), z niewielką domieszką (AZ). Mordwini Karatai dodatkowo mają zapewne domieszkę typu (AQ). Mordwini Moksza przewaga (AE) i może (YE), plus domieszka (AQ) większa niż u Erzja.  Mark określiła Mordwinów jako przedstawicieli typów populacyjnych: surskiego  rasy atlanto-bałtyckiej i północno-pontyjskiego rasy środkowoeuropejskiej (Erzja) oraz typu suburalskiego rasy uralskiej (głównie Moksza).
• reszta ludów w przygotowaniu....

 

---

 Na podstawie:

antropologia fizyczna:

1. Czekanowski J., Zur Antropologie des Baltikums, 1957

2. Denisova R., Antropologiceskij tip Livov [w:] red.: Čeboksarov N.N. i Terent'eva L.N., Baltijskij etnografičeskij sbornik, 1956

3. Heapost L., Mark. K., Soome-ugri rahvaste fuusine antropoloogia, 2014

4. Mark K., Antropologija pribaltijsko-finskich narodov, 1975

5. Mark K., Zur Herkunft der finnisch-ugrischen Völker vom Stadtpunkt der Antropologie, 1970

6. Vitov M.V., Mark. K., Ceboksarov N.N., Etniceskaja antropologia Vostocnoj Pribaltyki, 1959

genetyka:

7. Magnus Ducatus Lituaniae Project (www.magnusducatus.blogspot.com). Arkusz K23b dostępny jest poprzez Gedmatch.

8. www.gedmatch.com (arkusz MDLP K23b)

-------------------------

Użyłem programu statystycznego do dendrogramów i wykresów - PAST (PAleontological STatistics) 3.12 (http://folk.uio.no/ohammer/past/)