Home Klasyfikacja rasowa - kierunek morfologiczno-porównawczy (szkoła łódzka) Podstawy klasyfikacji rasowej w typologii kierunku morfologiczno-porównawczego

Podstawy klasyfikacji rasowej w typologii kierunku morfologiczno-porównawczego

 Postaram się tu wyjaśnić w jak najbardziej skrótowej formie założenia szkoły morfologiczno-porównawczej prof. Ireneusza Michalskiego z Zakładu Antropologii Uniwersytetu Łódzkiego i jego kontynuatorów (Wierciński, Kapica  i inni) co do definicji typów rasowych i metod rozróżniania między nimi. Aktualnie jest traktowana przez współczesną antropolgię jako mająca znaczenie historyczne. Nie będę tu wchodził w genezę (można to sprawdzić w bibliografii, która zamieszczam na końcu artykułu) powstania tej koncepcji klasyfikacji taksonomicznej człowieka.

W podstawowych założeniach kierunek morfologiczno-porównawczy opierał się na koncepcjach sformułowanych przez Czekanowskiego:

  • indywidualne określanie przynależności rasowej osobników
  • podział na elementy rasowe (rasy / typy elementarne) i typy mieszane
  • charakteryzowanie populacji za pomocą składu rasowego, obliczonego na podstawie wyników indywidualnej analizy, a nie średnich arytmetycznych.

Analiza rasowa oparta jest jednak nie na zmatematyzowanych statystycznych metodach segregacji, lecz na zastosowaniu diagnozy różnicowej, podobnie jak to się dzieje w systematyce zoologicznej bądź botanicznej.

Polega ona na wstępnym podzieleniu badanej grupy osobników (o której składzie typologicznym wstępnie nic nie wiadomo) na kilka zespołów, w skład których wejdą osobnicy podobni do siebie pod względem zestawu cech uznawanych za diagnostyczne.  Są to zarówno cechy metryczne (wskaźniki antropometryczne i wzrost) jak i cechy opisowe (pigmentacja, oprawa oka, stopień prognatyzmu, kształt włosów itp.). Szkoła morfologiczno-porównawcza przy określaniu charakterystyk typów używała zakresów zmienności danych cech metrycznych czy opisowych (transponowano je na skale liczbowe). Często podawano jedynie górna lub dolną granicę danego zakresu, np x-83. Podstawowe zakresy zmienności podaję w początkowej sekcji opisującej każdy typ z tej taksonomii.

Średnie arytmetyczne wskaźników miały znaczenie pomocnicze, nie uznawano koncepcji typów "idealnych" o ściśle określonych wartościach głowy, twarzy czy nosa.

zobacz szczegóły:

Dla populacji europejskich są to:

  • wzrost
  • wskaźnik główny
  • wskaźnik twarzowy całkowity
  • wskaźnik nosowy

cechy opisowe:

  • profil nosa i zarazem stopień jego wydatności
  • kolor oczu
  • kolor włosów
  • kolor skóry
  • oprawa oka (czy występuje ślad lub pełna fałda mongolska)

Dodatkowo można wykorzystać:

  • wskaźnik wysokościowo-długościowy
  • wskaźnik wysokościowo-szerokościowy
  • wskaźnik wysokosci nosa
  • wskaźnik jarzmowo-ciemieniowy
  • stopień prognatyzmu (cecha opisowa)

Dla populacji z wpływem odmiany czarnej przydatne są dodatkowo takie cechy jak:

  • wskaźnik wysokości górnej wargi i wskaźnik ust

cechy opisowe:

  • kształt włosów (zwracamy  uwagę na występowanie włosów silnie kędzierzawych / wełnistych)
  • kolor warg (ciemne wargi świadczą o wpływie odmiany czarnej)
  • stopień spłaszczenia nosa

Dla populacji składającej się z typów odmiany żółtej można wykorzystać dodatkowo takie cechy opisowe:

  • stopień spłaszczenia twarzy (profil poprzeczny)
  • kąt ułożenia szpary ocznej (czy jest ukośna)
  • występowanie włosów sztywnych i grubych

Ważne:To że pojedyncze wartości zakresów zmienności podanych wyżej wskaźników czy cech nachodzą w różnych typach na siebie, nie powoduje problemów przy ich rozróżnianiu. Zawsze bowiem bierzemy pod uwagę całą ich kombinację, która jest unikalna dla każdego typu. Dodatkowo pomocne tutaj są frakcje typów mieszanych, w których możemy zróżnicować różne zakresy zmienności. Nawet przy kulku cechach kombinacji statystycznie jest mnóstwo i nikt z badanych nie zostanie nie sklasyfikowany.

Dodatkowo, to że opisy typów są tak dokładne, służy tylko określeniu pewnych cech budowy, fizjonomii, które wprawdzie występują dość często w danych typach ale stopień ich wykształcenia, czy też brak danej cechy nie ma żadnego wpływu na określenie taksonomiczne osobnika. Ułatwia to w pewnym stopniu wyodrębnienie "wizualne" gdy nie mamy możliwości zmierzenia głowy / twarzy danego osobnika. Ale zawsze w kierunku morfologiczno-porównawczym najistotniejsze są zakresy zmienności wskaźników, bez tego każde określenie (np. na podstawie samego zdjęcia - dlatego proszę ich nie wysyłać) jest tylko bardzo luźnym przybliżeniem.

Następnie gdy mamy już określone podstawowe "jądra krystalizacyjne" składające się z kilku grup podobnych do siebie osobników, przyporządkowujemy je do kombinacji charakteryzujących określone typy elementarne czy pośrednie (tych zawsze będzie więcej, ale z kolei typy elementarne najłatwiej wyróżnić). Możemy oczywiście od razu zacząć grupować osobniki na podstawie charakterystyk danych typów, ale nie zawsze te których szukamy muszą wystąpić w badanej grupie.

Osobników którzy początkowo pozostali  nieokreśleni możemy spróbować przydzielić do wyodrębnionych najliczniejszych typów, lub jeśli nie mieszczą się w ich zakresach zmienności dla wybranego zestawu cech diagnostycznych, przydzielić ich do innych typów, czasami mogą to być pojedynczy osobnicy w grupie.

Jak zostało udowodnione w tym dziale, zamiast ręcznie dzielić i kombinować badaną grupę, można użyć wstępnie metody klasteryzacji obiektów wielocechowych wg odległości (np. euklidesowych) między nimi i dojdzie się do zbliżonych efektów przy pomocy sposobu rzeczywiście w pełni obiektywnego. Dodatkowo jest to potwierdzenie, źe nowoczesna metoda statystyczna wyodrębnia te same grupy osobników które były klasyfikowane "tradycyjnie" jako typy, a nawet ich frakcje.

Na końcu można określić teoretyczne powiązania między wyodrębnionymi zespołami. Np. jeśli wyróżniliśmy typy AL, HL, AH, AE i YL w  badanej grupie to możemy teraz podać jej procentowy skład typologiczny, jak też skład rasowy (elementy a, l, h,e, y). W ostatnim etapie można sprawdzić hipotetyczne pokrewieństwa statystycznie, obecnie można by to zrobić również przy użyciu genetyki.

Podstawowe założenia szkoły morfologiczno-porównawczej:

  •  Istnienie trzech odmian (względnie 4 jeśli wydzielić australoidów, co zresztą ma pełne uzasadnienie genetyczne). 
  •  Odmiany dzielą się rasy (typy elementarne)  których jest 17 (pierwotnie 16) i których opisywał tu nie będę bo od tego są poszczególne, dedykowane im artykuły na tym portalu. Okreśelnie typ elementarny wprowadził póżniej Wierciński.

    Szczegóły co do nazewnictwa

    Pierwotnie Michalski oznaczał rasy podwójnymi, takimi samymi literami np. typ nordyczny (AA), potem zostało to skrócone do jednej [Wierciński 1976].

    Oznaczenia literowe wzięto z typologii Czekanowskiego, przetransponowano jedynie litery greckie na łacińskie odpowiedniki.Są to rasa nordyczna (A), śródziemnomorska (E), orientalna (K), armenoidalna (H), ajnuidalna, która zastąpiła typ paleoazjatycki (P), sudańska (S), pacyficzna (Z), laponoidalna (L), buszmeńska która zastąpiła typ negroidalny (N), arktyczna (I).

    Rasy, których nie ma w klasyfikacji Czekanowskiego, dostały oznaczenie albo pochodzące od nazw ludów gdzie występują w dużej koncentracji:  mongoloidalna (M),  berberyjska (B).

    W niektórych przypadkach jak np. rasa ekwatorialna, żeby nie kolidowało ze śródziemnomorskim (E) użyto X, lub kromanionoidalna (Y), bo orientalny już miał (K). Dlaczego wyżynny dostał (Q) nie wiem:)

  •  Typy rasowe pośrednie co do zespołu cech morfologicznych miedzy typami elementarnymi (rasami) to typy mieszane. Powstają jako potomstwo rodziców należących do różnych typów elementarnych, lub co zdarza się wielokrotnie częściej z rodziców przynależnych do typów mieszanych względnie jeden rodzic to typ elementarny, drugi typ mieszany.

    Szczegóły co do nazewnictwa:

    Typ mieszane oznaczane są symbolami składającymi się z dwóch liter, każda z nich oznacza jeden typ rodzicielski, co ułatwia szybkie zorientowanie się jakim mieszańcem jest dany typ pośredni.

    Np. typ subnordyczny (AL), mieszany między typem elementarnym nordycznym (A) i laponoidalnym (L).

     

  •  W badanej grupie lub całej  populacji określenie liczebności występujących w niej typów elementarnych i pośrednich daje nam jej skład typologiczny. Dostarcza on najwięcej informacji o rozkładzie cech zbioru osobników. Dla określenia pokrewieństwa z innymi populacjami przydatniejsze jest jednak obliczony na jego podstawie  skład rasowy (elementarny).
  •  Osobnicy przynależni do typów mieszanych nie są, co oczywista, zawsze jednorodnie pośredni w swoich cechach i wskaźnikach, między danymi elementami rasowymi z których się składają ich typy mieszane. Należą przeważnie do mniej lub bardziej zbliżonych do charakterystyk danych dwóch typów elementarnych ugrupowań o nazwie frakcje.
  •  Dodatkowe formy występujące w obrębie typów  (nie wyróżniam ich w opisach typów, bo dotyczą pojedynczych, przypadkowych osobników, a nie ich grup)

Jeszcze co do pochodzenia nazw typów elementarnych i mieszanych:

Szczegóły

  • część ma pochodzenie "tradycyjne" od nazw typów / ras wyróżnianych przez wielu antropologów z różnych krajów już od XIX wieku (np. typ nordyczny, śródziemnomorski)
  • niektóre biorą swój początek z typologii Czekanowskiego (np. typ laponoidalny, pacyficzny)
  • reszta została utworzona przez autorów kierunku morfologiczno-porównwaczego na podstawie nazw geograficznych terenów ich dużej koncentracji (np. typ sudański, erytrejski, lewantyński)
  • względnie od grup etnicznych wśród których dany typ osiąga dużą koncentrację (np. typ berberyjski, mongoloidalny)

Większość przypadków nazw typów mających konotacje geograficzne / etniczne może budzić wątpliwości, bo wprowadza niekiedy zamieszanie, jak przy występowaniu typu berberyjskiego w Indiach, co nie oznacza oczywiście pochodzenia tej ludności z północnej Afryki. Po prostu ciężko dobrać nazwę która nie będzie wieloznaczna i zarazem krótka. Można by np. tenże typ berberyjski opisywać jako niewysokich, krępych długogłowców o szerokiej twarzy oraz średnim nosie,ciemnej pigmentacji włosów i oczu oraz śniadej skórze, ale pozbawionych wyraźnych cech odmiany czarnej, ale jak widać nie jest to zbyt wygodne. A tacy występują przecież mniej lub bardziej licznie w Indiach, na Bliskim Wschodzie i północnej Afryce. W angielskim jest dość dobre okreśelenie "Coarse Mediterranean" dla zbliżonego morfotypu z tego rejonu geofgraficznego. Po polsku ciężko to jednak przetłumaczyć. Chyba że będziemy używać wyłącznie ich symboli literowych, jak w tym przypadku (B), które byłyby najbardziej neutralne, ale wydaje mi się że byłoby to zbyt "techniczne" podejście.

W pierwszym rzędzie wypada sprecyzować najbardziej ogólne założenia analizy rasowej dowolnej grupy ludzkiej. Należy się zastrzec, że niektóre z nich posiadają charakter postulatów do weryfikacji. Założenia te są następujące:
1. Celem zastosowań metod antropologicznych w dziedzinie etnogenezy dowolnej grupy ludzkiej jest otrzymanie w maksymalnie ekonomiczny sposób największej ilości informacji o przeszłości historycznej tej grupy.
2. Największą ilość antropologicznych informacji o przeszłości historycznej grupy zawiera zbiór składających się na nią osobników, scharakteryzowanych cechami rasowymi, możliwie mało podatnymi na odziaływanie środowiska zewnętrznego, doboru naturalnego i przypadkowych procesów genetycznych (genetic drift).
3. Wymienione warunki spełniają klasyczne cechy rasowe, metryczne i opisowe, będące najprawdopodobniej cechami poligenicznymi.
4. Najwięcej informacji o rozkładzie cech zbioru osobników dostarcza skład typologiczny, otrzymany na drodze indywidualnej analizy typologicznej metodą szkoły morfologiczno-porównawczej.
5. Skład rasowy, obliczony metodą połówkową na podstawie częstości składu typologicznego stanowi najlepszy dotychczas, uproszczony sposób charakteryzowania grupy z punktu widzenia wyrażenia jej fenotypowego zróżnicowania w kategoriach skrajnych zespołów cech. Jeszcze raz warto w tym miejscu podkreślić duży stopień niezależności postaci składu rasowego od liczebności serii, dzięki czemu pojęcie to nadaje się najlepiej do charakteryzowania populacji generalnych za pomocą niewielkich prób, jakimi są zwykle serie prahistoryczne.
Takie ujęcie zastosowań metod antropologicznych do rozwiązywania problematyki etnogenetycznej nie wymaga określonego ustosunkowania się do jakichkolwiek założeń genetycznych, będących obecnie przedmiotem ożywionych sporów i dyskusji. Chodzi tu bowiem w pierwszym rzędzie o dokonanie możliwie informatywnego i operatywnego opisu węwnętrznej struktury fenotypowej grup ludzkich. Opis ten wymaga najmniejszej ilości założeń, które ograniczają się w postępowaniu analitycznym szkoły morfologiczno-porównawczej tylko do sensownego ustalenia granic podziału zespołów cech. Typ rasowy staje się kategorią formalną, której treść empiryczną można badać ex post metodami statystycznymi i biologicznymi:

  Andrzej Wierciński [1964]

 


Na podstawie:

  1. Henzel T., Michalski I.,Podstawy klasyfikacji człowieka w ujęciu Tadeusza Henzla i Ireneusza Michalskiego (oraz dyskusja do artykułu) [w:] Przegląd Antropologiczny, t. 21, z. 1-2, 1955
  2. Michalski I., Metoda morfologiczna w zastosowaniu do określenia taksonomicznego materiału ludzkiego (oraz dyskusja do artykułu) [w:] Przegląd Antropologiczny, t. XIX, Poznań 1953
  3. Michalski I., Składniki antropologiczne ludności Śródziemnomorza. Cz. 1, Rasy [w:] Człowiek w Czasie i Przestrzeni : kwartalnik PTA, 1963, Tom 6, Numer 2(22) , s. 60-6
  4. Michalski I., Składniki rasowe Chińczyków, 1938
  5. Michalski I., Struktura antropologiczna Polski w świetle materiałów wojskowego zdjęcia antropologicznego. The anthropological structure of Poland in light of the Polish War-Office's materials., 1949
  6. Miсhalski I.„ Taksononizm i populacjonizm antropologii współczesnej [w:] „Kosmos A", R. 12: 1963, s. 51—78.
  7. Orczykowska Z., Próba skonstruowania klucza antropologicznego na podstawie klasyfikacji Michalskiego [w:]  Przegląd Antropologiczny, t. 22, z.1, 1959, s. 212-229
  8. Wierciński A., ZASTOSOWANIA BADAŃ ANTROPOLOGICZNYCH W DZIEDZINIE ETNOGENEZY [w:] Archeologia Polski, t. 9, z. 1-2, 1964, s. 283-313
  9. Wierciński A.,Typologia rasowa [w:] Mały Słownik Antropologiczny, 1976, s. 471–481