Antropologia
Fizyczna

Podział i zakres antropologii

Antropologia - z greckiego anthropos (człowiek) + logos (nauka), czyli najkrótsza definicja antropologii to dosłownie nauka o człowieku.

AZa Malinowskim [1999] współczesny podział na podstawowe rodzaje antropologii:

1)    antropologia filogenetyczna - która zajmuje się rozwojem rodowym - pochodzeniem człowieka jako gatunku (etapami i czynnikami antropogenezy). Dział ten w drugiej połowie XIX w. opierał się najpierw na pośrednich dowodach ewolucji człowieka, później rozwinął się szeroko dzięki pozyskiwaniu materiałów wykopaliskowych. Podstawową gałęzią antropologii filogenetycznej jest:

• paleoantropologia
• anatomia porównawcza
• fizjologia porównawcza i psychologia porównawcza naczelnych
• etologia

2)    antropologia populacyjna (dawniej antropologia ras) - badającą zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe człowieka. Jest to najstarszy historycznie dział antropologii, oparty na klasyfikacjach człowieka dokonanych w 1735 r. przez K. Linneusza, w 1775 r. przez J. F. Blumenbacha i w 1798 r. przez J. Cuviera. Ten ostatni podzielił gatunek Homo sapiens na trzy odmiany: żółtą, białą i czarną. Pierwszą antropologiczną wyczerpującą klasyfikację ras przedstawił lekarz francuski F. Bernier. Antropologia rasowa, opierając się na zasadach genetyki klasycznej, przyjęła poglądy o stałości i niezmienności ras. W sposób opisowy i statyczny badała zróżnicowanie rasowe człowieka, doprowadzając do rozwoju antropometrii i statystyki matematycznej w postaci biometrii. Problemy rasogenezy były w ujęciach typologicznych traktowane drugoplanowo. W końcu lat czterdziestych rozwiną) się kierunek populacyjny, oparty na zasadach genetyki populacyjnej. Wykazano, że cechy rasowe podlegają zmianom w czasie, że mają one charakter adaptatywny, a zróżnicowanie rasowe jest efektem procesów ewolucyjnych;

3)    antropologia ontogenetyczna - badającą problemy rozwoju osobniczego człowieka, której początków można upatrywać w połowie XVIII w. Ten dział zajmuje się badaniem prawidłowości przebiegu rozwoju, wyjaśnianiem mechanizmów i praw rządzących tymi procesami, zróżnicowaniem w czasie i przestrzeni zjawisk ontogenetycznych;

4)    antropologia stosowana w innych dziedzinach wiedzy i praktyki - działy te wykorzystują głównie metody antropometryczne dla celów identyfikacji osobniczej, śledzenia postępowania terapeutycznego czy diagnozowania dla ergonomicznej optymalizacji środowiska pracy czy charakterystyki grup sportowych, że wymienimy niektóre z głównych zastosowań. Tak więc antropologia stosowana wiąże się z tymi dyscyplinami, których przedmiotem zainteresowań jest człowiek i jego działalność.

• antropologia kryminalna i medyczno-sądowa
• antropologia kliniczna
• ergonomiczna i sportowa.

BZe względu na sposób podejścia do badań właściwości biologicznych człowieka wyróżnia się także:

1. antropologię zoologiczną
2. antropologię morfologiczną
3. antropologię fizjologiczną i biochemiczną (np. seroantropologię).

CW odróżnieniu od naszego biologicznego ujęcia antropologii, w krajach anglosaskich antropologia obejmuje całościową wiedzę o człowieku i dzieli się na:

1. Antropologia fizyczna (biologiczna)
2. Antropologia kulturowa - jest nauką o kulturze materialnej i duchowej człowieka, jej ewolucji i zróżnicowaniu w czasie i przestrzeni. W skład niej wchodzą zwłaszcza: archeologia z prahistorią, etnologia i etnografia, językoznawstwo, etnopsychologia, religioznawstwo. Antropologia kulturowa wyodrębniła się w Anglii za sprawą głównie E. B. Tylora Kultura prymitywna (1865).
   
3. Antropologia społeczna - wyodrębniła się za sprawą Amerykanina H, L Morgana "Społeczeństwo pierwotne" (1877), zaś jej rozwój nastąpił w Anglii. Ząjmuje się ona ewolucją i analizą porównawczą struktur i instytucji społecznych różnych grup ludzkich (rodzina, małżeństwo, warstwy, klasy, kasty, technologia, ustrój społeczno-ekonomiczny, stratyfikacja społeczna). W skład niej wchodzą takie nauki, jak: ekonomia polityczna, socjologia, pedagogika.
   

DPodobnie do ujęć anglosaskich A. Wierciński (1980) wyróżnia dwa wielkie działy antropologii:

1. Antropologia fizyczna - dającą syntezę anatomii, fizjologii, obecnie również biochemii, ekologii człowieka i genetyki populacyjnej.
2. Antropologia kulturowa - stanowiącą syntezę takich nauk szczegółowych o  człowieku, jak: archeologia z prahistorią, etnologia z etnografią, socjologia i pedagogika.

EPodział antropologii i definicje poszczególnych jej działów za Michalskim [1946], powtórzone w Czekanowskim [1948] i podręczniku Malinowskiego [1999].

Można wyróżnić pięć wielkich gałęzi antropologii:

I. Antropologia  ogólna - stanowiąca niejako część wstępną, traktuje o samej nauce, jej narzędziach pracy i podstawowych jednostkach. W skład jej wchodzą następujące działy:

1. Teoria antropologii, interesująca się jej zakresem, systemem,celami itp.;
2. Historia antropologii;
3. Metodyka antropologii;
4. Taksonomika, badająca ogólne właściwości antropologicznych jednostek taksonomicznych

II. Antropografia (typologia, antropologia statyczna) - daje wszechstronny opis poszczególnych jednostek systematycznych w okresie najpełniejszego rozwoju (dojrzałości systematyczniej), ustalając tym samym ich kanony typologiczne.

Działami jej są:

1. Antropologia morfologiczna - analizująca właściwości budowy decydujące o odrębności wyróżnianych jednostek systematycznych.
Obejmuje ona:
a) Somatologia - traktującą o cechach dostępnych bez pomocy metod anatomicznych (sekcji);
b) Merologia - ujmującą właściwości uchwytne dopiero po rozczłonkowaniu ciała; (dwu ostatnich terminów użyto w ślad za Martinem),
c) Mikromerologia - badającą różnice zachodzące w budowie mikroskopowej;

2. Antropologia funkcjonalna - ujmująca różnice zachodzące między jednostkami systematycznymi w czynnościach życiowych.

W obrębie jej można wyróżnić:
a) Antropologia fizjologiczna - rozpatrującą różnice zachodzące w normalnych czynnościach organizmu;
b) Antropologia patologiczna - zajmującą się ustalaniem związków zachodzących między formami ludzkimi a schorzeniami (tj. funkcjami fizjologicznymi odchylanymi od normy przez egzogenny czynnik destrukcyjny);
c) Antropologia psychiczna - usiłującą wykazać i ująć różnice psychiczne (ale nie neurofizjologiczne), istniejące między jednostkami systematycznymi.

III. Antropologia  dynamiczna -  rejestrująca zmiany, jakim ulega jednostka taksonomiczna w toku rozwoju osobniczego.
Rozpada się na:

1. Antropogenetyka - zajmującą się zagadnieniem przekazywania cech systematycznych i ich zespołów przez osobniki rodzicielskie — potomnym. Określa ona strukturę genetyczną wyodrębnianych jednostek taksonomicznych i segreguje je według pokrewieństwa, tworząc tym samym system naturalny człowieka. Jest to najbardziej podstawowa dyscyplina antropologiczma;
2. Taksonomia dynamiczna - rozpatrującą zmiany jakim ulegają jednostki systematyczne w czasie pro- i regresywnego rozwoju pozapłodowego; (obydwa działy badają człowieka żywego, głównie metodami somatologii);
3. Antropologia ontogenetyczna - która śledzi kształtowanie się cech systematycznych w życiu płodowym, ustalając czy, kiedy, jakie i w jakim stopniu zaznaczają się już w tym okresie rozwoju osobniczego. Dyscyplina ta pracuje metodami embriologii.

IV. Antropologia  grupy - zajmująca się analizą typologiczną ugrupowań ludzkich i „badająca człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych".

W skład jej wchodzą:

1. Antropologia etniczna - ustalająca antropologiczną strukturę populacji i grup etnicznych oraz rozmieszczenie form ludzkich na kuli ziemskiej (w przestrzeni);
2. Antropologia społeczna - badająca taksonomiczne zróżnicowanie rozmaitych ugrupowań socjalnych i jego przyczyny. Jest to jak gdyby stratygrafia populacji. W przeciwieństwie do dwu poprzednich działów, zajmujących się człowiekiem żywym —
3. Antropologia historyczna - analizuje populacje już nie istniejąc oraz wymarłe generacje populacji współczesnych, dostępne jedynie w postaci materiału kostnego, ale złożone z form po dziś dzień żyjących (sulbfossylne). Umiejscawiając ludzkie jednostki taksonomiczne w czasie, ułatwia lub umożliwia wyjaśnienie rezultatów dociekań antropologii etnicznej i społecznej.

Wszystkie trzy ostatnio wymienione gałęzie antropologii (II, III i IV) obracają się w kręgu form człowieka współczesnego (H. sapiens L.), tworząc systematykę wewnątrzgatunkową. Poza ten krąg wysuwa się dopiero gałąź

V. Antropologia filogenetyczna - zajmująca się pozostałymi, wygasłymi już hominidami, zagadnieniem pochodzenia człowieka i jego związkami ze światem zwierzęcym.

Działami jej są:

1. Paleoantropologia - badająca wygasłe (fossylne) formy ludzkie, niedostępne w żadnym wypadku w postaci materiału żywego. Jest częścią paleontologii i pracuje jej metodami.
2. Antropozoologia - rozpatrująca różnice zachodzące między człowiekowatymii (Hominidae) a najpodobniejszymi do nich formami naczelnych (Primates).
3. Antropogenia - usiłująca na podstawie zdobyczy obydwu poprzednich działów rozwiązać zagadnienie pochodzenia człowieka, jego starożytności, miejsca powstania i rozwoju rodowego. Ostatecznym jej celem jest naturalne drzewo genealogiczne ludzkości.

E Na początku XX w. R. Martin wyróżniał trzy działy antropologii:

1. antropologia ogólna (biologiczna) - zajmującą się dziedzicznością (antrropogenetyka), wpływem czynników środowiskowych (ekologia człowieka), rasogenezą i zróżnicowaniem rasowym (systematyka zoologiczna ras ludzkich);
2. antropologia systematyczna - badającą zmienność cech morfologicznych i fizjologicznych, z uwzględnieniem sfery psychiki i cech patologicznych, i porównującą te właściwości w obrębie rzędu naczelnych. Do tego działu zaliczył Martin m. in. typologię konstytucjonalną, zróżnicowanie serologiczne, dermatoglificzne, odontologiczne, antropomorfologię części miękkich oraz metody antropologiczne - antropometrię;
3. antropografia - zajmującą się opisem współczesnych i kopalnych form ludzkich, zagadnieniami ewolucji i mikroewolucji człowieka (antropogeneza), stosunkiem form ludzkich do innych naczelnych.

Bibliografia:

1. Czekanowski J., Zagadnienia antropologii,1948
2. Michalski I., Zakres i system antropologii [w:] Życie Nauki, t. I, nr 6, s. 452—461. Kraków 1946.
3. red. Malinowski A., Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, 1999