Antropologia
Fizyczna

Rasa - definicja wg koncepcji populacyjnej

Jednostka systematyczna niższego rzędu niż gatunek.

Współczesne poglądy na zagadnienie ras i naturę zróżnicowania rasowego ukształtowały się w latach czterdziestych i pięćdziesiątych bieżącego stulecia głównie pod wpływem ->genetyki populacyjnej. Według klasycznej definicji T. Dobzhansky’ego r. jest to populacja (lub grupa populacji) pewnego gatunku różniąca się od innych populacji tego samego gatunku częstością występowania niektórych cech dziedzicznych.Pierwotnie podobnie jak w rasie geograficznej używano tu cech fenotypowych, obecnie głównie średnich częstości genów.

W myśl tej koncepcji różnice rasowe mają zatem, w zasadzie, charakter różnic międzypopulacyjnych, statystycznych, a nie międzyosobniczych. Nie ma sensu mówić o różnicy rasowej między jakimikolwiek dwoma indywiduami zaczerpniętymi i tych dwu grup, ani tym bardziej między dwoma (choćby bardzo różniącymi się fizycznie między sobą) członkami tej samej populacji.

Ponadto rasa jest, w tym ujęciu, grupą wewnętrznie zróżnicowaną, gdyż w skład jej wchodzą z reguły osobnicy wykazujący rozmaite warianty danej cechy i rozmaite kombinacje cech (polimorfizm); nie istnieje natomiast nic takiego jak charakterystyczny dla danej rasy jeden wzorzec lub „typ idealny”, któremu wszyscy osobnicy powinni wiernie odpowiadać, jeśli mają być uznani za „czystych” reprezentantów tej rasy.

Uwaga moja: kierunek morfologiczno-porównawczy nie uznawał tzw. kanonów ras czy też typów idealnych, tylko różnicował je na podstawie zakresów zmienności cech. Tym samym osobnicy danej rasy nie musieli mieć tego samego wzrostu, kształtu głowy, twarzy i nosa by być jej reprezentantami... Dlatego powyższe zastrzeżenia dotyczą raczej antropologów zagranicznych i to  XIX-wiecznych.

Według populacyjnego rasa ujęcia jest kategorią z natury rzeczy nieostrą (w przeciwieństwie do kategorii gatunku) i niekiedy zawodną jako narzędzie klasyfikacji. Różnice międzypopulacyjne tworzą bowiem szereg stopniowych przejść, od nieznacznych, uchwytnych tylko na drodze analizy statystycznej (jak np. różnice między rodowitą ludnością płn. i centralnej Polski), aż do bardzo wybitnych, natychmiast rzucających się w oczy (jak np. różnice między Polakami a tubylczą ludnością centralnej Afryki); w pierwszym z tych przypadków różnice są zbyt małe na to, by usprawiedliwić użycie terminu rasa. Jednakże niepodobna obiektywnie rozstrzygnąć, w jakiej co najmniej liczbie cech i w jakim stopniu dwie populacje powinny różnić się od siebie po to, aby można je było „już” uznać za dwie odrębne rasy.

Stosować tu można kryteria umowne, np. używanie niekiedy w systematyce zoologicznej tzw. kryterium 75%, według którego daną populację można sensownie uznać za „dobrze wyodrębnioną” rasę wówczas, gdy co najmniej 3/4 wchodzących w jej skład osobników można na podstawie ich cech fenotypowych nieomylnie rozpoznać jako osobniki pochodzące z tej właśnie populacji, a nie z żadnej innej. Choć kryterium to nie było na szerszą skalę stosowane w systematyce człowieka, wolno przypuszczać, że wiele grup ludzkich sprostałoby jego wymogom; np. 75-procentowa dyskryminacja byłaby zapewne możliwa w odniesieniu do zestawień takich jak Buszmeni — Murzyni Bantu, Pigmeje — Murzyni Bantu, Ajnowie — Japończycy itd. W wielu jednak przypadkach granice między grupami są rozmyte, a przeprowadzenie jednoznacznego podziału na jakąś określoną liczbę ras — trudne lub niemożliwe, np. wtedy, gdy zmienność cech w przestrzeni geograficznej ma charakter klinowy  i gdy kierunek przebiegu klinów (gradienty) jest dla różnych cech wzajemnie niezgodny. Na przykład u ludności Europy barwa oczu i włosów tworzy gradient o kierunku północ—południe, częstość zaś grupy krwi B — gradient o kierunku wschód—zachód.

Bielicki jak widać nie mógł pojąć że dana rasa może być scharakteryzowana pewną kombinacją cech, które wcale nie muszą wykazywać tego samego gradientu:) Klina to nie rasa. Oczywiście takie rasy o pewnych charakterystycznych kombinacjach cech (jak w kierunku morfologiczno-porównawczym) można wyróżnić bez problemu na dowolnych populacjach ludzkich, mimo że nawet niekiedy w niektórych cechach ich definicję będą się pokrywać. Np. średni lub szeroki nos w typie kromanionoidalnym (Y) i np. ekwatorialnym (X) ale reszta cech zupełnie inna... Oczywiście jeśli bierzemy pod uwagę tylko cechy fenotypowe używane w klasyfikacji typologicznej.

W strefach kontaktowych między rasami istnieją populacje mieszane o cechach pośrednich między nimi. Występują tez populacje o mozaikowych kombinacjach cech, trudne do jednoznacznego zakwalifikowania. Ilość ras wyróżnianych przez różnych badaczy waha się od trzech, odpowiadających odmianom (biała, czarna, żółta) w polskiej antropologii, do około kilkunastu.

 Wybrane definicje rasy populacyjnej:

Dobzhansky [1944, 1962]:

Rasy są zdefiniowane jako populacje różniące się częstością występowania pewnych genów, ale mogące je między sobą wymieniać lub mające taką potencjalną możliwość, niezależnie od rodzaju barier (zazwyczaj geograficznych) je separujących. Rasy są obiektywnie rozpoznawalnym faktem, ale ich ilość jest kwestią umowną.

Hulse [1963]

Rasy są populacjami które da się łatwo odróżnić przy pomocy genetyki.

Boyd [1950]

Można zdefiniować rasę jako populację którą różni się od innych ludzkich populacji częstością genu / genów, które u niej występują. Jest kwestią umowną, ile i jakie geny będziemy uważać za powodujące znaczące różnice.

Vogel & Motulsky [1986]

Rasa jest liczną populacją osobników, mających zbliżone w znacznej mierze częstości występowania genów i może być odróżniona od innych ras dzięki swej wspólnej puli genowej.

 Z powodów historyczno-politycznych, niektórzy autorzy proponują zastąpienie terminu rasa, określeniem grupa etniczna.

Montagu [1964]

Grupa etniczna reprezentuje jedną z wielu populacji składających się na gatunek ludzki, która zachowuje różnice fizyczne i kulturowe, dzięki mechanizmom izolacyjnym jak bariery geograficzne i społeczne. To zróżnicowanie jest zmienne, zależnie z jaką siłą mechanizmy izolujące oddziałują na pierwotne różnice genetyczne.

 Z tym że według mnie jest to cofnięcie się do XIX-wiecznych koncepcji rasy np. germańskiej, żydowskiej, czy brytyjskiej, która dzieliła ludzi ze względu nie tylko na cechy fizyczne, ale też język, kulturę albo religię. Do czego to prowadzi to wiadomo...

Bibliografia:

1. Bielicki T., Rasa [w:] Mały Słownik Antropologiczny, 1976, s. 368-370
2. Molnar S., Human variation. Races, types and ethnic groups, 1997